Home / Blog / हरितक्रांती आणि हरितक्रांतीचे जनक डॉ. एम.एस. स्वामिनाथन
डॉ. एम.एस. स्वामिनाथन व हरितक्रांतीचा अभ्यास हा MPSC, UPSC व इतर अनेक स्पर्धा परीक्षांची तयारी करणाऱ्या विद्यार्थ्यांसाठी अतिशय महत्वाचा आहे. खालील तक्त्यामध्ये हरित क्रांती आणि डॉ. एम.एस. स्वामिनाथन: शेतकऱ्यांचे खरेखुरे नायक या लेखाची एक संक्षिप्त झलक आपल्याला पहावयास मिळेल:
7 ऑगस्ट 1925 रोजी तमिळनाडूच्या कुंभकोणममध्ये जन्मलेल्या या शास्त्रज्ञाने हरित क्रांतीच्या माध्यमातून भारताला अन्नसुरक्षेचा मजबूत पाया दिला. 28 सप्टेंबर 2023 रोजी वयाच्या 98 व्या वर्षी त्यांनी जगाचा निरोप घेतला, पण त्यांचे कार्य आणि प्रेरणा आजही प्रत्येक शेतकऱ्याच्या मनात आणि शेतात जिवंत आहे! त्यांनी शेती आणि शेतकऱ्यांसाठी केलेलं काम भारताला जागतिक कृषी क्षेत्रात मानाचं स्थान मिळवून देणारं ठरलं. चला, त्यांच्या या प्रेरणादायी कहाणीत डुबकी मारूया!
प्रारंभिक जीवन: देशप्रेमाने प्रेरित प्रवास
डॉ. स्वामिनाथन यांचा प्रवास म्हणजे खऱ्या अर्थाने प्रेरणेचा झरा! 1943 च्या बंगालच्या दुष्काळाने त्यांचं मन हादरलं. लाखो लोक उपासमारीने मृत्युमुखी पडले, आणि याच घटनेने त्यांना शेती आणि अन्नसुरक्षेच्या क्षेत्रात काम करण्याची प्रेरणा दिली. त्यांनी केंब्रिज विद्यापीठातून 1952 मध्ये जनुकीयशास्त्रात (जेनेटिक्स) डॉक्टरेट मिळवली. परदेशात चांगल्या नोकऱ्या मिळण्याची शक्यता असतानाही त्यांनी भारतात परत येऊन देशसेवेचा वसा घेतला. हा त्यांचा निर्णय म्हणजे त्यांच्या महानतेची पहिली पायरी! त्यांनी भारतीय कृषी संशोधन संस्थेत (IARI) काम सुरू केलं आणि नंतर ICAR (भारतीय कृषी संशोधन परिषद) चे महासंचालक म्हणून शेती संशोधनाला नवी दिशा दिली. त्यांचं हे देशप्रेम आणि समर्पण खरंच प्रत्येकाला प्रेरणा देणारं आहे!
हरित क्रांती: शेतीतला चमत्कार
ही हरित क्रांती म्हणजे शेतकऱ्यांसाठी आशेचा किरण आणि भारतासाठी अभिमानाचा क्षण होता!
शेतकऱ्यांचा आवाज: MSP आणि कल्याणकारी धोरणे
डॉ. स्वामिनाथन यांनी फक्त शेतीत तांत्रिक बदलच घडवले नाहीत, तर शेतकऱ्यांचं आयुष्य सुधारण्यासाठीही जीव तोडून मेहनत केली. 2004-06 मध्ये राष्ट्रीय शेतकरी आयोगाचे अध्यक्ष म्हणून त्यांनी किमान आधारभूत किंमत (MSP) 50% नफ्यासह देण्याची शिफारस केली. यामुळे
शेतकऱ्यांना त्यांच्या मेहनतीचं योग्य फळ मिळालं. त्यांनी शेतकऱ्यांच्या आत्महत्यांचा प्रश्न, स्थानिक पिकांचं संरक्षण, आणि पाण्याचा अतिवापर यासारख्या गंभीर मुद्द्यांवर आवाज उठवला. प्लांट व्हरायटीज अँड फार्मर्स राइट्स कायदा, 2001 यासारख्या कायद्यांना त्यांनी पाठिंबा दिला,ज्याने शेतकऱ्यांचे हक्क बळकट झाले. MSSRF (एम.एस. स्वामिनाथन रिसर्च फाउंडेशन) च्या माध्यमातून त्यांनी शाश्वत शेती आणि पर्यावरण संरक्षणाला चालना दिली. त्यांचं हे कार्य शेतकऱ्यांना सन्मान आणि आधार देणारं ठरलं!
आंतरराष्ट्रीय योगदान आणि सन्मान
स्वामिनाथन यांचं कार्य भारतापुरतं मर्यादित राहिलं नाही.
त्यांनी FAO (अन्न आणि कृषी संघटना), IUCN (आंतरराष्ट्रीय निसर्ग संरक्षण संघ), आणि WWF-India यांसारख्या जागतिक संस्थांमध्ये महत्त्वाच्या भूमिका निभावल्या.
हरित क्रांतीचे सकारात्मक व नकारात्मक परिणाम
1. हरित क्रांतीमुळे भारताने अन्नधान्याच्या बाबतीत स्वावलंबन मिळवलं. 1978-79 मध्ये 131 दशलक्ष टन धान्य उत्पादनाचा विक्रम झाला, आणि भारत अन्न निर्यातदार देश बनला!
2. पंजाब, हरियाणा, आणि उत्तर प्रदेश येथे शेती उत्पादन वाढलं, शेतकऱ्यांचं उत्पन्न वाढलं, आणि ग्रामीण अर्थव्यवस्था बळकट झाली. ट्रॅक्टर्स, पंपिंग सेट, आणि जलविद्युत प्रकल्प यांनी औद्योगिक विकासाला चालना मिळाली, आणि हजारोंना रोजगार मिळाला.
3. इंदिरा गांधी आणि काँग्रेस पक्षाला या यशामुळे राजकीय बळ मिळालं, कारण भारताने उपासमारीचा देश ते अन्न निर्यातदार असा प्रवास केला.
4. पण या क्रांतीला काही आव्हानंही होती. स्थानिक पिकांच्या जाती कमी झाल्या, भूजलाचा अतिवापर आणि खतांचा अतिरेक यामुळे जमिनीची सुपीकता आणि पर्यावरणावर परिणाम झाला.
5. मोठ्या शेतकऱ्यांना जास्त फायदा झाला, तर छोटे शेतकरी आणि मजूर मागे राहिले, ज्यामुळे आर्थिक असमानता वाढली. रासायनिक खतांमुळे काही ठिकाणी कर्करोगासारखे आजारही वाढले.
दुसरी हरित क्रांती आणि कायमचा वारसा
या आव्हानांना तोंड देण्यासाठी दुसरी हरित क्रांती सुरू झाली, जी टिकाऊ शेती, सेंद्रिय पद्धती, आणि पर्यावरण संरक्षण यावर लक्ष केंद्रित करते. यामध्ये अन्न महागाई, पीक उत्पादकता, सिंचन सुधारणा, आणि कृषी विपणन यांसारखे मुद्दे समाविष्ट आहेत. डॉ. स्वामिनाथन यांनी MSSRF मार्फत शाश्वत शेती आणि शेतकरी कल्याणासाठी आयुष्यभर कार्य केलं. त्यांनी कृषी विज्ञान योजना आणि बायोसाइड्स यासारख्या नावीन्यपूर्ण संकल्पनांना प्रोत्साहन दिलं. त्यांचा हा वारसा आजही शेतकरी, शास्त्रज्ञ आणि धोरणकर्त्यांना प्रेरणा देतो! हरित क्रांती म्हणजे फक्त शेतीतील बदल नव्हे, तर भारताच्या स्वावलंबनाची आणि शेतकऱ्यांच्या सन्मानाची गौरवगाथा आहे!
हरित क्रांती म्हणजे काय?
1. 1960-70 च्या दशकात भारतात शेती उत्पादन वाढवण्यासाठी आधुनिक तंत्रांचा वापर.
2. उच्च उत्पन्न देणारी बियाणं (HYV), सिंचन, रासायनिक खते, आणि यांत्रिकीकरण यांचा वापर.
3. डॉ. एम.एस. स्वामिनाथन यांना हरित क्रांतीचे जनक म्हणतात.
हरितक्रांतीचा उद्देश :
1. अन्नटंचाई दूर करणं.
2. भारताला अन्नधान्याच्या बाबतीत स्वावलंबी बनवणं.
3. शेतकऱ्यांचं उत्पन्न आणि ग्रामीण अर्थव्यवस्था बळकट करणं.
हरितक्रांतीचा प्रमुख काळ :
1. 1967-1978 (मुख्य टप्पा).
2. 1960 च्या दशकात सुरुवात, विशेषतः पंजाब, हरियाणा, आणि उत्तर प्रदेशमध्ये.
हरितक्रांतीचे प्रमुख योगदानकर्ते :
1. डॉ. एम.एस. स्वामिनाथन: भारतात हरित क्रांतीचे नेतृत्व.
2. नॉर्मन बोरलॉग: गव्हाच्या बुटक्या जाती (सेमी-ड्वार्फ) विकसित.
3. इंदिरा गांधी: राजकीय पाठिंबा आणि धोरणे.
हरितक्रांतीची प्रमुख तंत्रे :
1. HYV बियाणे: गहू आणि तांदळाच्या जाती (उदा., गव्हाचं Lerma Rojo).
2. सिंचन सुविधा: नवी धरणं, कालवे, पंपिंग सेट.
3. रासायनिक खते: नायट्रोजन, फॉस्फरस, पोटॅशियम यांचा वापर.
4. यांत्रिकीकरण: ट्रॅक्टर्स, हार्व्हेस्टर्स, थ्रेशर्स.
हरितक्रांती काळातील उत्पादनातील वाढ :
1. 1947: 6 दशलक्ष टन गहू.
2. 1964-68: 17 दशलक्ष टन गहू.
3. 1978-79: 131 दशलक्ष टन धान्य (विक्रमी)
हरितक्रांतीचा सकारात्मक परिणाम
1. अन्न स्वावलंबन: भारत अन्न आयातीवरून निर्यातदार देश बनला.
2. आर्थिक वाढ: शेतकऱ्यांचं उत्पन्न वाढलं, ग्रामीण अर्थव्यवस्था बळकट.
3. रोजगार: ट्रॅक्टर्स, पंप, आणि जलविद्युत प्रकल्पांमुळे नोकऱ्या वाढल्या.
4. राजकीय स्थैर्य: इंदिरा गांधी आणि काँग्रेसला यशामुळे बळ मिळालं.
हरितक्रांतीचा नकारात्मक परिणाम :
1. पर्यावरणावर परिणाम: खतांचा अतिवापर, भूजल पातळी कमी, जमिनीची सुपीकता घट.
2. जैवविविधता नुकसान: स्थानिक पिकांच्या जाती कमी.
3. आर्थिक असमानता: मोठ्या शेतकऱ्यांना जास्त फायदा, छोटे शेतकरी मागे.
4. आरोग्य: खतांमुळे काही भागात कर्करोगासारखे आजार वाढले.
शेतकरी कल्याण :
1. MSP शिफारस: स्वामिनाथन यांनी 2004-06 मध्ये राष्ट्रीय शेतकरी आयोग मार्फत MSP मध्ये 50% नफ्याचा सल्ला.
2. कायदे: प्लांट व्हरायटीज अँड फार्मर्स राइट्स कायदा, 2001 ला पाठिंबा.
3. आत्महत्यांचा प्रश्न: शेतकऱ्यांच्या आत्महत्यांवर आवाज उठवला.
MSSRF ची भूमिका:
1. एम.एस. स्वामिनाथन रिसर्च फाउंडेशन ची स्थापना.
2. शाश्वत शेती, पर्यावरण संरक्षण, आणि शेतकरी कल्याणासाठी कार्य.
3. कृषी विज्ञान योजना आणि बायोसाइड्स यांना प्रोत्साहन.
आंतरराष्ट्रीय योगदान:
1. FAO, IUCN, WWF-India मध्ये काम.
2. IRRI (फिलिपिन्स) चे महासंचालक.
3. C4 तांदूळ संशोधन, बटाट्यांमधील क्रायोजेनेटिक्स यासारखे संशोधन.
डॉ. स्वामिनाथन यांना मिळालेले पुरस्कार :
1. पद्मश्री (1967), पद्मभूषण (1972), पद्मविभूषण (1989)
2. वर्ल्ड फूड प्राइज (1987)
3. 24 आंतरराष्ट्रीय, 28 राष्ट्रीय सन्मान
दुसरी हरित क्रांती :
1. टिकाऊ शेती आणि सेंद्रिय पद्धती यावर फोकस.
2. अन्न महागाई, पीक उत्पादकता, सिंचन सुधारणा, आणि कृषी विपणन यांना प्रोत्साहन.
3. पर्यावरण संरक्षण आणि जैवविविधता टिकवण्यावर भर.
MPSC/UPSC साठी महत्व :
1. MPSC/UPSC प्रिलिम्स: हरित क्रांतीचा काळ, योगदानकर्ते, आणि आकडेवारी लक्षात ठेवा.
2. MPSC/UPSC मेन्स: सामाजिक-आर्थिक परिणाम, पर्यावरणीय आव्हानं, आणि शेतकरी कल्याण यावर निबंध/प्रश्न येऊ शकतात.
3. MPSC/UPSC मुलाखत: शाश्वत शेती, MSP, आणि पर्यावरण संरक्षणावर चर्चा होऊ शकते.
टीप:
Subscribe Our Channel